چرخه ماه در طول 28 روز فروردین 1398
گردش ماه به دورِ زمین (انتقالی): کره ماه در مدت ۲۷٫۳۲ روز (تقریبا ۲۷ و یک سوم روز) یک دور کامل را به گرد زمین در فضا می‌گردد.
چرخش ماه به دور خودش (وضعی): در مدت ۲۷٫۳۲ روز یک بار به دورِ خودش می‌چرخد!
ماه بهتر بشناسیم
همیشه یک روی ماه را می‌بینیم
توصیه می‌کنم که برای شب‌های مختلف ماه را زیرنظر داشته باشید تا چگونگی تغییر این حالت‌های (شکل‌های) ماه را بهتر متوجه شوید. اگر ضمن انجام این رصد ساده، دقت بیشتری در آن‌چه بر سطح ماه می‌بینید، داشته باشید؛ متوجه می‌شوید که نقش‌هایی را که بر سطح روشنِ ماه می‌بینید در طول شب‌های مختلف یکسان است و تغییری نمی‌کنند. منظور از این نقش‌های سطح ماه، قسمت‌های تیره و روشنِ آن است. البته اگر از یک دوربین دوچشمی (شکاری) یا تلسکوپ برای دیدن ماه استفاده کنید، جزئیاتِ بیشتر و دقیق‌تری نظیر دهانه‌های برخوردی و رشته کوه‌ها را می‌بینید و کاملا تصدیق می‌کنید که این طرح و نقش‌ها بدون تغییرند و فقط آن وضعیت هلالی ماه است که دچار تغییر منظمی می‌شود.
همین مشاهده ساده اما دقیق، نشان می‌دهد که ظاهرا در شب‌های مختلف، همواره یک روی کره ماه به سمت ما زمینی‌یان است و ممکن است در نگاه اول بگوییم ماه حرکتی به دور خودش (چرخش) ندارد. در حقیقت ما از هرکجای کره زمین که به سطح ماه نگاه کنیم، همین وضعیت بالا را تجربه خواهیم کرد و با قدرت و اطمینان ادعا می‌کنیم که همیشه یک سمتِ کره ماه به سوی ما ساکنان زمین قرار دارد؛ موضوعی جالب و پدیده‌ای قابل تأمّل!
چرا فقط یک روی ماه را می‌بینیم؟
اگر ماه به دور خودش نمی‌چرخید، در مدت یک دور گردشش به دورِ زمین و جابه‌جایی آن در اطراف زمین، بالاخره می‌توانستیم آرام آرام بخش‌های آن طرف ماه را هم ببینیم. پس علت این پدیده، نبودنِ چرخش ماه به دورِ خودش نیست. بهتر است کمی دقیق‌تر با حرکت‌های ماه آشنا شویم:
بنابراین خیلی ساده و راحت می‌توان بیان کرد که علتِ دیده شدنِ فقط یک طرف کره ماه، همزمانیِ مدت گردش آن به دور زمین با مدت چرخش آن به دور خودش است. به این پدیده «قفل شدگی مداری» هم گفته می‌شود.
سه نکته در این مورد
اغلب دانشجویان دوره‌های آموزشی نجوم در تجسم این وضعیت دچار مشکل می‌شوند. برای فهم راحت‌تر آن به نکات زیر دقت کنیم و سعی کنیم آن‌ها را در ذهن‌مان نقش ببندیم:
نکته ۱: معیار چرخش ماه به دور خودش را یک نقطه ثابت در فضا باید تصور کرد، نه خودِ زمین. این نقطه ثابت مثلا می‌تواند خود فضا یا ستارگان (ثوابت) باشند.
نکته ۲: چرخش ماه به دور خودش بسیار کند است و فاصله زمانی از یک طلوع خورشید تا طلوع بعدیِ خورشید برای هر نقطه از سرزمین‌های ماه ۲۷ و یک سومِ روز طول می‌کشد.
نکته ۳: در مدتی که ماه یک بار به دور خودش می‌چرخد تا یک شبانه روزِ خودش را تجربه کند، ما در روی زمین ۲۷ شبانه روزِ خودمان را از سر گذرانده‌ایم!
مشاهده آن سوی ماه
فقط از طریق مسافرت به آن سوی ماه است که می‌توان نیمه دوردست آن را دید. این کار برای اولین بار در ۱۵ مهر ۱۳۳۸ (۷ اکتبر ۱۹۵۹) توسط کاوشگر «لونا۳» که متعلق به روسیه (شوروی سابق) بود انجام شد. از آن زمان به بعد فضاپیماهای زیادی که به کاوش ماه پرداخته‌اند، تصاویر و فیلم‌های بسیاری از آن سوی ماه برای ما به ارمغان آورده‌اند.
هم اکنون (سال ۱۳۹۷) کاوشگری به نام «مدارگرد شناسایی ماه» (LRO) متعلق به ناسا در حال گردش و کاوش در اطراف این تنها قمر زمین است و تصاویر فوق العاده زیبا و منحصر به فردی را برای ما ارسال می‌کند.
از طرف دیگر تنها انسان‌هایی هم که توانسته‌اند به طور مستقیم نیمه پنهان ماه را مشاهده کنند، فضانوردانی بودند که در مجموعه مأموریت‌های آپولو در دهه ۱۳۴۰ شمسی به ماه سفر کردند.
شباهت‌ها و تفاوت‌ها
وقتی به ماه نگاه می‌کنیم، سطح آن را به صورت بخش‌هایی روشن و تیره می‌بینیم. قسمت‌های تیره، نواحیِ دشت مانندی هستند که در ارتفاع کم‌تری قرار گرفته و پوشیده شده‌اند از مواد مذابِ سرد شده‌ای که سطح تعداد بسیاری از دهانه‌های قدیمی را پوشانده‌اند. (در واقع علت تیرگی آن‌ها هم همین مواد مذابِ سرد شده است).
از قرن‌های گذشته نام این منطقه‌ها را «دریا» گذاشته‌اند و هرچند که ثابت شده هیچ آب و دریایی بر سطح ماه نیست، ولی این اصطلاح از آن دوران به یادگار مانده است.
نیمه تاریک ماه یا نیمه پنهان آن؟!
واژه‌ای که ممکن است در ذهن خیلی از مردم نقش ببندد «نیمه تاریک ماه» است. عبارتی که با کمی هراس و حسّ اسرارآمیز بودن هم همراه است. نیمه‌ای از ماه که در تاریکی است و ممکن است محل حضور یا زندگی موجوداتی اسرار آمیز و تخیلی هم باشد.
باید دقت کرد! مسأله بسیار ساده است. کره ماه هم مانند هر کره‌ای که از خورشید نور دریافت می‌کند، همواره نیمه‌ای روشن (رو به خورشید) و نیمه‌ای تاریک (دور از خورشید) دارد. و البته با چرخش وضعی‌اش این تاریکی و روشنی بر تمام قسمت‌های سطح ماه حرکت می‌کنند و هر نقطه از سطح آن، هم روشنایی (روز) و هم تاریکی (شب) را تجربه می‌کند. درست همانند زمین، فقط با این تفاوت که این فرآیند طلوع و غروب و تغییر روز و شب بر سطح ماه، نسبت به زمین خیلی کند و آرام و در مدت ۲۷ روز و اندی انجامی می‌شود.
در واقع چیزی به نام «نیمه تاریک ماه» که همیشه در تاریکیِ رمزآلودی باشد، نداریم. فقط می‌توانیم بگوییم «نیمه پنهان ماه» آن هم پنهان از دید ساکنان زمین که علتش هم همان هماهنگی چرخش و گردش ماه است. اکنون که به کمک فضاپیماها و کاوشگران فضایی، اطلاعات بسیاری از آن سوی ماه (نیمه پنهان ماه) به دست آورده‌ایم؛ خیال‌مان راحت است که هیچ چیز خارق العاده یا اسرارآمیزی در آن سوی ماه پنهان نشده است.
